Waarom het Steen vooral een historische invulling moet krijgen

.De stad nam ooit de beslissing om een aantal historische musea naar het MAS te transfereren. Dan moet je uiteraard ook nagaan welke bestemming deze voormalige museale ruimten krijgen. Die kwestie heeft men toen niet getrancheerd. Inmiddels werd duidelijk dat als je die beslissing doordenkt, dit ook betekenen moet dat het Steen geen museale functie meer krijgt. Maar wat dan wel? Het Orteliushuis kun je verkopen ( 😦 ), maar het Steen? Tja, dan kom je uit op een hotel, een danstent, een nieuw Disneyland…

Het Steen een hoofdbestemming geven gericht op kinderen van 6 tot 12 jaar slaat nergens op, tenzij vanuit een volstrekt a-historische context. Maar is dat werkelijk uitgesloten? Moet het Steen echt nog wel een historische invulling krijgen?

.

Het Steen, niet zomaar een oud gebouw

Het Steen is niet zomaar een heel oud gebouw, het is een uniek icoon voor de middeleeuwse stad, zoals ook de kathedraal dat is. Als historisch waardevolle site verbindt het Steen de stad rechtstreeks met haar eeuwenoude ontstaansgeschiedenis. Het is tevens het enige nog bewaarde gebouw met een substantiële en goed zichtbare kern uit de hoge middeleeuwen. De recente opgravingen hebben het historische belang ervan nog bijgesteld en vergroot: deze burcht vormde rond 1200 een sluitstuk in de verdediging van de Duitse keizer tegen de Franse koning.

Als machtscentrum – eerst een burcht van de Duitse keizer, nadien de stedelijke gevangenis dichtbij de vierschaar – maakte het Steen bovendien de kern uit van de oude, nu geheel verdwenen middeleeuwse stad. Tot in 1880 was de burcht immers geheel ingebouwd en omringd door huizen, vooral uit de 14de-16de eeuw. Het ging om een erg levendige wijk, met visvrouwen, havenarbeiders, handelaars en scheepbevrachters, met eeuwenoude kronkelende staten. De met lindebomen beplante kade met zijn grillige uitsprongen en schilderachtige vlieten, was een geliefkoosde uitstap voor de Antwerpenaren. De Rietdijk, de prostitutiebuurt met zijn vele danszalen, had een Europese renommee…

De oude rede, rond 1875. Net achter het linkse huizenblok bevindt zich het Steen, nog geheel ingebouwd. Het lage gebouw met arcades rechts daarvan, is de Vismarkt uit de jaren 1840, naar een ontwerp van stadsarchitect Pierre Bourla.

.

Atlantis aan de Schelde

In 1879-1884 trokken nijvere aannemers het Scheldeprofiel recht en legden de huidige kaaien aan. Honderden huizen in de naaste omgeving van het Steen – waar nu die mooie ijzeren loodsen staan – werden met de grond gelijkgemaakt; daaronder tal van historisch waardevolle panden zoals de Vierschaar en het Reuzenhuis. Ook verdwenen heel wat starten en pleinen voorgoed, zoals de Vismarkt, het Sint-Walburgisplein, de Gevangenisstraat, de ‘Verloren Kost’, enzovoort.

De kaalslag uit die jaren maakt dat vandaag de dag Antwerpen geen ‘stad aan de stroom’ meer is. Het stadscentrum is diffuus verschoven. Waar naartoe? De Groenplaats, de Meir? Antwerpen mist zijn oude stadskern en zijn verbinding met het water. Ter hoogte van de kaaien is Antwerpen een stad die met de grond gelijkgemaakt werd en afgesneden werd van zijn verleden.

Alleen het Steen is overgebleven, als enige bewaarde restant van Atlantis aan de Schelde. De restauratie in ‘neo-feodale’ stijl uit de jaren 1890, is historisch niet onbelangrijk. Het gaat om een architecturaal alom gewaardeerde trend die was ingezet met de vermaarde Franse architect Emmanuel Viollet-le-Duc en die overal in Europa de redding betekent heeft van vele oude gebouwen.

De afbraak rond het Steen, circa 1884. Foto G. Hermans

.

Het Steen als erfgoed

Het Steen bekleedt dus een unieke plaats in de geschiedenis van het middeleeuwse Antwerpen en zelfs – jawel, Sinjoren – van West-Europa. In zulke context moet het erfgoedbeleid het historische belang van dit erfgoed onderbouwen en behouden. Dit doet men niet door een anachronistisch gebruik van het verleden zonder band met de realiteit. Het erfgoedbeleid wil ‘erfgoederen’ herwaarderen en representeren als cultuurgoederen die overheen generaties zijn ‘overgeërfd’. Uiteraard gebeurt dat vanuit een hedendaagse focus – geschiedenis wordt altijd beoefend vanuit een heden, met de vragen en inzichten eigen aan dat heden. Maar wel moet de overheid, voor een zo belangrijk baken als het Steen, respectvol en behoedzaam omgaan met het verleden, vanuit een dubbele focus: om wat de historische functie en betekenis ooit was, en ook om wat het verleden nu voor ons betekent en betekenen kan.

.

Het Steen als kinderpretpark

Het Steen heeft uiteraard nooit iets te maken gehad met kinderen. Vanwaar haalt het stadsbestuur deze invulling en interpretatie?  Dit moet komen uit de wereld van de sprookjes. Het lijkt er meer concreet op dat de stad inspiratie heeft gevonden in het 20^ste-eeuwse beeld van Albert Poels van Lange Wapper, aan de ingang van Steen. In de ‘Leidraad voor projectontwikkelaars’ is er expliciet sprake van een “nieuw A- personage gebaseerd op een bestaande legende of een mythische Antwerpse figuur”. De stad denkt duidelijk veel meer aan een kinderpretpark dan een historische site (cf. de analyse elders in deze blog, ‘Leidraad voor projectontwikkelaars’, een héél bijzonder project).

Uiteraard hebben de actievoerders niets tegen kinderen, en uiteraard kan de historische invulling ook gecombineerd worden met een kindvriendelijke invulling. Maar dat is toch iets heel anders dan het kinderpretpark dat de stad voor ogen heeft. Waarom overigens niet van de heraangelegde kade een kinderparadijs maken?

.

De eerste publieke reacties

Vrij dadelijk stak een storm van protest op onder Antwerpenaars. Dr. Bea Hanssens startte een actie met comité Bescherm Cultureel Erfgoed Antwerpen en stelde een protestmotie op die ‘onder prominenten’ circuleerde en in Knack verscheen. In Gazet van Antwerpen keurde meer dan 90% van de lezers op de website de bestemming af, maar de krant zelf staat veeleer achter de plannen van het stadsbestuur en gaf ook te kennen dat ze het verzet ‘conservatief’ vindt.

In maart 2010 was er dan een persconferentie van burgemeester en schepenen over het Steen, waarin nogmaals bevestigd werd dat het een kinderkasteel wordt voor 6 tot 12 jarigen (met openstelling van de ruimten voor Antwerpenaars en toeristen) en waarin meegedeeld werd dat twaalf individuen/groepen op de marktverkenning reageerden. Daaronder, aldus een mededeling van de stad, projectontwikkelaars, een jeugdwerkorganisatie, een kinderanimatie-evenementenbureau, de VRT en een kindertheatergezelschap. De twaalf mochten hun project deze zomer uitwerken en weldra, wellicht in november, volgt de selectie van de winnaar.

In februari was op Facebook al een profiel aangemaakt: 5000 voor het Steen, teken de petitie.

Het moment is aangebroken om die petitie alsook het protest een tweede elan te geven.

Neen aan de plannen met het Steen!

.

Herman Van Goethem

Hoogleraar Geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen

Lid van de Onderzoeksgroep Stadsgeschiedenis, Universiteit Antwerpen

Voorzitter van de Archiefraad van de Stad Antwerpen

.

LEES OOK:

‘Leidraad voor projectontwikkelaars’, een héél bijzonder document (pdf)

Een mogelijke bestemming voor het Steen (pdf)

.